पो.डा. वार्ताहर , नागपूर : नागपूर जिल्ह्यातील काही भागामध्ये पेरणी केल्यानंतर सोयाबीन, कापूस, तूर, मूग, उडीद पिकावर मिलीपिड्स म्हणजेच पैसा किंवा वाणी या किडीचा मोठ्या प्रमाणात प्रादुर्भाव दिसून येतो. यामुळे मिलीपीडस किडीचे व्यवस्थापन करणे गरजेचे आहे .
ही एक निशाचर कीड असून सामान्यतः सडणारी पाने तसेच काडीकचरा, कुजणाऱ्या वनस्पती इत्यादी पदार्थाना खाऊन उपजीविका करते. साधारणपणे निसर्गात यांची भूमिका कुजलेल्या काडी कचरा विघटन करण्यास मदत करणारा प्राणी अशी आहे. तथापि जेव्हा त्यांची संख्या मोठ्या प्रमाणावर वाढते तेव्हा ते जमिनीवर संपर्कात येणाऱ्या रोपटे, बियाणे यांना खाऊन नुकसान करतात. जमिनीलगत रोपे कुरतडून टाकतात कालांतराने रोपावर जाऊन पाने सुद्धा कुरतडतात. त्यामुळे रोपांची संख्या कमी होऊन दुबार पेरणीची वेळ येऊ शकते. या गंभीरतेकडे शेतकऱ्यांनी लक्ष देणे गरजेचे आहे.
मिलीपिडचे जीवनक्रम : अंडी, अळी व प्रौढ या अवस्था आढळून येतात. अंडी जमिनीत काही इंच खोलीवर टाकली जातात. एक मादी साधारणपणे 300 च्या जवळपास अंडी घालते. अळीच्या पाच अवस्था आढळून येतात. प्रौढ अवस्था हि प्रदीर्घ काळाची आहे. संपूर्ण जीवनक्रम हा पाच ते सात वर्षात पूर्ण होतो.
उपाययोजना : मिलीपीडचा (वाणी) प्रादुर्भाव कमी करण्यासाठी काही उपाययोजना विभागीय कृषी सहसंचालक राजेंद्र साबळे यांच्या द्वारे जाहीर करण्यात आली आहेत. यानुसार शेतातील पालापाचोळा किंवा वाळलेले कुजलेले काडी कचरा गोळा करून नष्ट करावेत. वाणी रात्री जास्त सक्रीय असल्याने रात्रीच्या वेळी शेतात गवताचे ढिग करुन ठेवावेत आणि सकाळी गवताच्या ढिगाखाली जमा झालेले वाणी जमा करून मिठाच्या किंवा साबणाच्या द्रावणात टाकावेत. शेतातील आर्द्रता आणि लपण्याची ठिकाणे कमी करुन बांधावरील गवत, दगड काढून बांध मोकळा ठेवावा. ब-याचदा आर्द्र, घनदाट पिकात जास्त पाणी दिल्यामुळे किंवा संध्याकाळी पिकात पाणी चालू ठेवल्यास वाणीचा प्रादुर्भाव वाढतो. जास्त आर्द्रता व अन्नाचा पुरवठा नसल्यास काही दिवसातच वाणी मरतात. ज्याठिकाणी शेतक-यांनी पेरणीपूर्वी बियाण्याला बीजप्रक्रिया केली आहे तेथे प्रादुर्भाव कमी आढळून आलेला आहे. पिकामध्ये वेळेवर कोळपणी करावी. त्यामुळे जमिनीतील अंडी व लपून बसलेल्या वाणी किडी उघडा पडून नष्ट होतील, चांगला पाऊस पडल्यास या किडीचे नैसर्गीक नियंत्रण होते.
ज्या शेतामध्ये वारंवार या किडींचा प्रादुर्भाव होत असेल तेथे पेरणीपूर्वी कार्बोसल्फान (6 टक्के दाणेदार) किंवा क्लोरपायरीफॉस (10 टक्के दाणेदार) किंवा फिप्रोनिल (0.3 टक्के) 5 किलो प्रति 100 किलो शेणखतात मिसळून हेक्टर शेतात पसरवावे. ही कीटकनाशके प्रयोगामध्ये परिणामकारक आढळून आलेले आहेत (लेवल क्लेम नाहीत). पेरणी झाल्यावर रोप उगवल्यानंतर या किडीचा प्रादुर्भाव आढळून आल्यास क्लोरपायरीफॉस 20 ईसी 37.5 मिली प्रती 10 लिटर पाण्यात मिसळून पंपाचे नोझेल ढिलेकरून रोपांभोवती वर्तुळाकार किंवा सरळ ओळीत ड्रेचिंग करावे. एक एकर क्षेत्रात 40 पंपाचे ड्रेचिंग करावे किंवा क्लोरपायरीफॉस 50 टक्के + सायपरमेथ्रीन (5 टक्के एसपी) 1.5 मिली प्रति लीटर या उपाययोजना शक्यतोवर सांयकाळी कराव्यात. ही कीडनाशकाची शिफारस मिलीपीड (वाणी) साठी नाही, मात्र कापूस पिकामध्ये आहे. याची शेतकऱ्यांनी दक्षता घ्यावी, असे आवाहन विभागीय कृषी सहसंचालकांनी केले आहे.
